Het Planbureau voor de Leefomgeving concludeerde begin deze maand na een analyse van partijprogramma’s dat de thema’s mobiliteit & bereikbaarheid, klimaat & energie, landbouw, voedsel & natuur en de woningmarkt nog maar slecht met elkaar integreren. Terecht, want politieke partijen komen traditiegetrouw met gekaderde deeloplossingen. Geurt van Randeraat bepleit de noodzaak om de ruimtelijke ordening integraal te gaan organiseren.
Met het opheffen van een cruciaal Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) in 2010 is alles wat ruimtelijk neerslaat in een verkokerd bureaucratisch systeem terechtgekomen. In een krappe tien jaar tijd zijn we verleerd om goed en effectief ruimtelijk beleid te voeren. De lokale overheden vechten voor eigen deelbelang met programmagerichte potjes geld. Het gevolg? Verschillende beleidsvelden werken elkaar tegen en de ruimtelijke ordening loopt vast. De schuifpuzzel die Nederland heet is steeds moeilijker te leggen. Dat krijgen we steeds meer in de gaten, maar we handelen er nog onvoldoende naar.
De gevolgen zijn inmiddels duidelijk zichtbaar. Er is sprake van een enorm woningtekort, we halen de klimaatdoelen niet en het stikstofprobleem blijft een probleem. De zoektocht naar plekken voor hernieuwbare energie is overgelaten aan een bottom up proces, waarvan nu blijkt dat gemeenten daar onderling niet uitkomen. De optelsom van duurzame energie schiet tekort en landelijk ontstaat maatschappelijke onrust over de komst van zonneparken en windmolens. Ook boeren roeren zich in de discussie, want hun landbouwsysteem moet herzien worden om een aantal doelen te halen. Landbouwgrond is de troefkaart die steeds vaker getrokken gaat worden.
Dit schreeuwt om een integrale aanpak, waarbij verschillende thema’s samenkomen. Maar waarom doen we dat dan niet? Omdat het antwoord niet makkelijk en impopulair is. Er moeten keuzes gemaakt worden die dwars door de bureaucratische kokers heen gaan. Ga er maar aan staan. Toch wil ik een poging doen:
1. Stel een ‘Minister van Ruimte’ aan
In de breed gesteunde Actieagenda Wonen van 17 februari jl. wordt nadrukkelijk gesproken over de noodzaak om meer woningbouwlocaties beschikbaar te krijgen. De ruimte die daarvoor nodig is concurreert met ruimteclaims vanuit werken, energie, nieuwe natuur, water, mobiliteit, landbouw en recreatie. Met de roep om een Minister van Wonen (of Bouwen, zoals het ook genoemd wordt) gaan we dit niet oplossen. Die kijkt maar naar één koker: wonen. Combineer vraagstukken, werk gebiedsgericht en laat een Minister van Ruimte in het kabinet de doorslaggevende stem hebben over alle besluiten die een ruimtecomponent hebben.
2. Benoem een aantal cruciale ‘Nieuwe Sleutelgebieden’
De Nationale Omgevingsvisie (NOVI) noemt 14 verstedelijkingsgebieden en 16 herstructureringsgebieden. Deze gebieden bevinden zich vooral in de centra van de grotere steden. Plekken die aandacht en financiële ondersteuning verdienen, maar die een groot deel van de ruimtelijke problemen ongemoeid laat. Voeg aan deze omgevingsvisie Nieuwe Sleutelgebieden toe. Dit zijn in meerdere opzichten cruciale gebieden met een opeenstapeling van uitdagingen. Zeven gebieden liggen voor de hand: Het veenweidegebied van het Groene Hart tussen Abcoude en IJsselstein, Noord-Holland Noord, Noordoost Groningen, de Flevopolder, De Veluwe, Venlo-Roermond en Midden-Brabant. Gebieden die met een vernieuwend perspectief, innovatieve duurzame landbouw, woningbouw en duurzame energie een oplossing kunnen bieden voor de ruimtelijke problematiek in het land.
3. Stop subsidies en denk vanuit geïntegreerde investeringsfondsen
Bij een integrale opgave vraag je niet: ‘Zoek een plek voor windmolens’, maar stel je een complete vraag. Een vraag die leidt tot meer creativiteit, tot verbinden van geldstromen en oplossingen die meer dan één probleem tegelijk aanpakken. Stop met losstaande subsidieprogramma’s zoals Woningbouwimpuls, Volkshuisvestingsfonds, Groeifonds, Landbouw transitie, Bosstrategie en de vele provinciale subsidies. Herdefinieer de opgave, stel een nieuwe vraag. Voeg het merendeel van deze subsidiepotten samen in gebiedsgerichte, geïntegreerde fondsen voor de 14 Verstedelijkingsgebieden, de 16 Herstructureringsgebieden en de 7 Nieuwe Sleutelgebieden.
4. Zet ondernemerskracht in met brede privaat-publieke allianties
De organisatie van de ruimtelijke ordening in Nederland is veel te veel een bureaucratie. Het bedenken van beleidsvisies en inrichtingsprincipes is vrijwel volledig een overheidsaangelegenheid. Ondernemers worden nauwelijks of vaak te laat betrokken bij grote vraagstukken. Zonde, want de kracht van slimme en creatieve ondernemers blijft dan onbenut. Ik pleit voor brede privaat-publieke samenwerkingen met duidelijke doelen en concrete investeringsafspraken. Dat is de enige manier om het benodigde executieplan voor ons land te maken.
5. Maak gebruik van de ontwerpkracht in Nederland
Nederland is buitengewoon getalenteerd op het gebied van ruimtelijk ontwerp. We staan er internationaal om bekend. Juist deze ontwerpkracht is nu nodig om de ruimtelijke puzzel op te lossen. Ontwerpers maken plannen met synergie en bedenken gecombineerde oplossingen. Pak als Rijk echt de regie en werk met ontwerpers om meerdere problemen in samenhang én met kwaliteit op te lossen.
6. Ontwikkel een verleidelijk perspectief voor de landbouwsector
Stel innovatie in de landbouw en voedselsector als nationaal prioritair programma. Laat agrariërs weten dat Nederland internationaal langdurig aan de top wil staan als innovatieve sector. Creëer daar een groeifonds voor. Laat Nederland vooroplopen in oplossingen voor voedsel- en landbouwvraagstukken. Biedt de agrarische sector perspectief, maar geef keihard mee dat de toekomst van landbouw en voedsel een duurzame, circulaire, diervriendelijke en biologische is. Stel concrete doelen op om binnen afzienbare tijd deze transitie te op gang te krijgen. Zo creëren we een verleidelijk en realistisch toekomstperspectief voor Sleutelgebieden als Noordoost Groningen, Midden-Brabant en het Veenweidegebied van de Randstad.
7. Zet het klimaatprobleem in als aanjager voor innovaties
Stop per direct met het huidige systeem van Regionale Energie Strategieën. Maak een aantal rigoureuze keuzes ten gunste van het klimaat en daarmee samenhangende problemen van water, bodemdaling, biodiversiteit en uitstoot. Maak van het Groene Hart het Blauwe Hart. Laat de dalende veenweidegebieden voor een groot deel ‘vernatten’. Creëer nieuwe plassen en een landschap van petgaten en legakkers (zoals Loosdrecht, Vinkeveen en Nieuwkoop). Laat hier een variëteit aan groen, gras, bos, recreatiewoningen, duurzame en kleinschalige voedselproductie, innovaties met algen, eiwitfarms en viskweek ontstaan. Maak hiervan een ‘Nationaal Grand Project’. Geef ondernemers de ruimte om met invulling en voorstellen te komen en wees daarin ruimhartig. Zolang men maar met integrale oplossingen komt die op meerdere urgente vraagstukken antwoord geeft.
8. Gebruik nieuwe woningbouwlocaties als katalysator
Maak in een aantal Nieuwe Sleutelgebieden grootschalige woningbouw onderdeel van de opgave. In Noord-Holland Noord kunnen langs het openbaar vervoer netwerk meerdere nieuwe locaties ontstaan. Net als in Almere, Lelystad en locaties rond de Veluwe langs het OV-netwerk tussen Arnhem, Amersfoort en Zwolle. Geef in het integrale perspectief een klap op een aan aantal grote woningbouwlocaties die al veel te lang een discussie zijn, zoals de Rijnenburgpolder bij Utrecht en Vathorst West in Amersfoort. Maar ook hier: doe dit onder de harde voorwaarde dat de private partijen met een integraal totaalbod komen. Een plan inclusief OV-verbinding, klimaatadaptatie en energietransitie. Stel daar als lokale overheid geen aanvullende eisen bovenop. Participeer als overheid niet in de grondexploitatie, maar stel eventuele overheidsgrondeigendommen tegen agrarische waarde ter beschikking en zorg voor voldoende ambtelijke capaciteit voor de procedures.
De kwaliteit van de ons zo geroemde ruimtelijke ordening brokkelt langzaam af als we niks doen. Zijn de voorstellen realistisch? Ik denk van wel. Het vraagt alleen wel lef en visie. Dus zal het nieuwe kabinet uit een heel ander vaatje moeten leren tappen. De bestaande verkokering is nou eenmaal té goed georganiseerd. In die zin zou een jonge, nieuwe club wenselijk zijn.
